Orta Asya, tarihsel süreçte ticaret yollarının ve farklı medeniyetlerin kavşak noktası olmuştur. Bu zengin geçmişin mirası, günümüzde Orta Asya’nın uluslararası arenadaki stratejik konumunu belirlemektedir. Bu bağlamda bölgenin yeniden güçlenip yükselmesinde Çin’in öncülüğündeki Kuşak ve Yol Girişimi’nin (KYG) önemli bir payı vardır. Zira Orta Asya ülkeleri, bu projenin önemli bir kavşak noktasıdır.
Buradan hareketle Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM), Kuşak ve Yol Girişimi’nin Çin-Orta Asya ilişkilerine yansımalarını değerlendirmek üzere Çin-Avrasya Konseyi Direktörü Dr. Mher Sahakyan’dan almış olduğu görüşleri dikkatlerinize sunmaktadır.
1.Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi nedir ve hangi amaçlarla başlatılmıştır? Bu projenin temel hedefleri nelerdir?
Orta Asya, Kuşak ve Yol Girişimi’nin anakara yönü olan İpek Yolu Ekonomik Kuşağı’nın Çin-Orta Asya-Batı Asya Ekonomi Koridoru’na dahildir. Bu koridorun temel amacı Çin, Orta Asya, Güney Kafkasya, Orta Doğu ve Avrupa arasındaki ulaşım altyapısını ve bağlantılarını modernize etmek veya oluşturmaktır. Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in Kazakistan Nazarbayev Üniversitesi’nde projenin ana yönünü açıklamasının üzerinden on yıl geçmiştir. Artık altyapının hazır olduğu ve bu koridora dahil olan devletlerin mallarını Orta Asya, Güney Kafkasya ve Batı Asya üzerinden Avrupa’ya taşıdıkları açıktır. Çin, bu girişim çerçevesinde bölge ülkelerine para yatırmakta ve Orta Asya ekonomisini projelendirmektedir. Bu da adım adım siyasi nüfuza dönüşen ekonomik etkiyi beraberinde getirmektedir.
2. Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi’nin geleceği nedir? Projenin önümüzdeki dönemde nasıl geliştirilmesi ve genişletilmesi planlanmaktadır?
Projenin Orta Asya’daki ilk aşaması (2013-2022), Çin’in geniş enerji ve maden kaynaklarına sahip bu bölgeyle bağlantısını güvence altına almak için karayolları, demiryolları ve limanlar gibi temel ulaşım altyapısının oluşturulmasıyla ilgiliydi.
İkinci aşama daha çok bu bağlantıyı güçlendirmekle ilgili olacaktır. Taraflar, Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu gibi yeni bağlantılar kurmaya ya da Çin-Orta Asya Doğalgaz Boru Hattı için bir D-bağlantısı inşa etmeye çalışacaktır.
Bu aşamada, projenin Dijital İpek Yolu çerçevesindeki işbirliğine de odaklanılacaktır. Bunun yardımıyla Çin, yüksek teknolojilerini Orta Asya ve komşu bölgelere ihraç etmeye devam edecek ve onlarla dijital bağlantı kuracaktır. Bu süreç 21. yüzyılın merkezinde yer almaktadır.
Çin, projenin ilk aşamasında Orta Asya’daki ekonomik etkinliğini arttırmaya çalışmışken, ikinci aşamasında siyasi etkisini ve bölgesel güvenlik konularına katılımını arttırmaya odaklanacaktır. Çin, Orta Asya devletleriyle iyi gelişmiş bir enerji işbirliğine sahiptir. Önümüzdeki dönemde Çin ve Orta Asya Devletleri, Kuşak ve Yol Girişimi’nin Enerji İpek Yolu çerçevesinde yeşil enerji projelerini geliştirmeye yöneleceklerdir.
3. Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi kapsamında bölge ülkeleri arasında lojistik ve ulaşım altyapısının geliştirilmesi planlanmakta mıdır? Bu projelerin bölgesel ve küresel ticaret üzerindeki etkisi nasıl değerlendirilebilir?
Aslında mevcut altyapı da bölge ülkelerini birbirine bağlamaktadır. Demiryolları ve karayollarının modernizasyonu Kazakistan’ı Orta Asya ve küresel ticaret için kritik bir merkez olarak konumlandırmıştır. Kuru yük limanı Khorgos, dünyanın en büyüğüdür ve Kuşak ve Yol Girişimi’nin uygulanmasında stratejik öneme sahiptir. Kazakistan, bu projenin kilit bir parçası haline gelen Batı Avrupa-Batı Çin Kıtalararası Otoyolu’nun inşasını başlatmıştır.
Uzun tartışmalardan sonra Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu da inşa edilirse bölge devletleri için ek ulaşım olanakları da getirecektir. Rusya-Ukrayna Savaşı nedeniyle kuzey koridoru üzerinden geçen Doğu ve Batı arasındaki ulaşım ve ticaret azalmıştır. Önde gelen ticaret ülkesi olarak Çin kaybetmektedir. Örneğin Kuşak ve Yol Girişimi, Yeni Avrasya Kara Köprüsü Ekonomi Koridoru ulaşımının %40’ından fazlasını kaybetmiştir. Çin ve Ukrayna arasındaki ticaret 2021 yılında 19,3 milyar dolarından 2022 yılında 7,6 milyar dolara gerilemiştir.
Dolayısıyla Kuşak ve Yol Girişimi’nin Çin-Orta Asya-Batı Asya Ekonomi Koridoru, Rusya ve Ukrayna toprakları olmaksızın ortaklarına ulaşması açısından büyük önem taşımaktadır. Ermenistan, Türkiye ve Azerbaycan barış ve açık ulaşım altyapısı için yeni yollar bulursa, bu yönde bir başka hayati gelişme de sağlanacaktır.
4. Kuşak ve Yol Girişimi Orta Asya’daki diğer bölgesel entegrasyon ve işbirliği projeleriyle nasıl bir etkileşim içinde olacaktır? Bu konudaki düşünceleriniz nelerdir?
Çin, Kuşak ve Yol Girişimi’ni Rusya liderliğindeki Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) ile birlikte yürütmeyi kabul etmiştir. Bu birliğe Kazakistan ve Kırgızistan üyedir. Özbekistan ise gözlemcidir. Çin, ayrıca Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) üye devletleriyle ekonomik ve ticari işbirliğine ilişkin bir anlaşma imzalamıştır. Bu anlaşma ulaşım, ekonomi, teknoloji, Ar-Ge, tarım ve diğer alanlarda işbirliğini güçlendirme fırsatı sunmaktadır. Çin, mega girişimini Türk Orta Koridoru ve Kazakistan’ın Aydınlık Yol Kalkınma Stratejisi’yle uyumlu hale getirmeyi kabul etmiştir. Bu da Çin’in Orta Asya’da bu güçlerle birlikte hareket etmenin yollarını bulduğu ve tarafların rekabet yerine işbirliğini seçtiği anlamına gelmektedir.
Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan, Çin’in 2016 yılında Kuşak ve Yol Girişimi projelerinin finansmanı için kurduğu Asya Altyapı Yatırımları Bankası’nın da bölgesel üyeleri olmuştur. Daha sonra bu ülkeler, ekonomilerini Kuşak ve Yol Girişimi çerçevesinde geliştirmek için ek krediler almışlardır.
Çin, ayrıca Orta Asya ülkelerine Umman Denizi’ndeki Gvadar ve Karaçi limanlarına erişim fırsatı sağlayacak olan Çin-Pakistan Ekonomi Koridoru’ nu da inşa etmektedir.
Çin’in Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) liderlerinden biri olduğunu ve bu örgütün yardımıyla Kuşak ve Yol Girişimi çerçevesinde önemli yatırımlarının ve ekonomik ve siyasi çıkarlarının bulunduğu Orta Asya’da istikrar ve güvenliği sağlamaya çalıştığını belirtmek gerekir. Çin, Orta Asya’daki güvenlik konularında Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın üyesi olduğu Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü ile de işbirliği yapmaktadır.
Çin, bölge ülkeleriyle birlikte, çok taraflı ilişkilerini dış gözlemciler olmadan geliştirmek için Çin-Orta Asya Zirvesi (C+C5) formatını oluşturmuştur. Bu toplantılar sırasında bu devletlerin karar alıcıları, Orta Asya’da Kuşak ve Yol Girişimi’nin uygulanmasına ilişkin sorunları, beklentileri ve sonuçları tartışmaktadır.
Dr. Mher Sahakyan
Dr. Mher Sahakyan, Erivan’da bulunan Çin-Avrasya Siyasi ve Stratejik Araştırmalar Konseyi’nin kurucusu ve direktörüdür. “Çok Kutuplu Dünya Düzeninde Çin ve Avrasya Güçleri 2.0 (Routledge, 2023)” kitabının editörüdür. Ayrıca Mart 2023 tarihinde Routledge tarafından yayınlanan “Security, Diplomacy, Economy and Cybersecurity” adlı kitabın editörüdür. “Asia Global Institute”un 2022 Asia Global Üyesi olan Mher, Çin’deki Nanjing Üniversitesi’nden uluslararası ilişkiler alanında doktora derecesine sahiptir. Mher, Avusturya’nın başkenti Viyana’daki Uluslararası Barış Enstitüsü’nün seçilmiş danışma kurulu üyesidir. Modern Çin ve Avrasya üzerine “Avrasya Araştırmaları” temalı yıllık uluslararası konferansı başlatmıştır. Sahakyan, Rus-Ermeni Üniversitesi ve Erivan Devlet Üniversitesi’nde öğretim görevlisidir. Ermenice ve Rusça olarak yayınlanan ve Hollanda’nın Leiden kentindeki Uluslararası Asya Akademisyenleri Kongresi tarafından 2021 Kitap Ödülü için listeye alınan “Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi ve Ermenistan” kitabının yazarıdır. Ayrıca “Orta Asya’da Yeni Büyük Güç Rekabeti: Birleşik Arap Emirlikleri’ndeki Anwar Gargash Diplomatik Akademisi” tarafından 2021 yılında yayınlanan “Orta Asya’da Yeni Büyük Güç Rekabeti: Körfez için Fırsatlar ve Zorluklar” başlıklı makalenin de yazarıdır. “China and Eurasia” kitabının (Heinz Gärtner ile birlikte) yardımcı editörüdür Buna ek olarak Eylül 2021 tarihinde Routledge tarafından yayınlanan “Rethinking Cooperation and Contradictions in the Era of Changing World Order” adlı kitabın eş editörlüğünü yapmaktadır.